حیات علمی شیخ صدوقابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی، مشهور به «شیخ صدوق» در سال ۳۰۵ هجری قمری، در خاندان علم و تقوی، در شهر قم دیده به جهان گشود. ۱ - زندگینامهپدرش، علی بن بابویه که با دختر عموی خود ازدواج کرده بود، در نامه‌ای از حسین بن روح (نائب خاص حضرت) تقاضا کرد تا از حضرت بقیة الله (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بخواهد برای او دعا کند و خداوند اولاد صالح و فقیه به او عطا نماید. مدتی بعد، از ناحیه مقدسه این گونه جواب رسید: «تو از این همسرت صاحب فرزند نخواهی شد؛ ولی به زودی کنیزی دیلمیه نصیب تو می‌شود که از او دارای دو پسر فقیه خواهی گشت.» جریان ولادت همراه با تقاضای کتبی پدر ایشان از محضر امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و دعای آن حضرت بوده، در کتاب کمال الدین به صورت حدیث آمده است. [۳]
شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین، ج۲، ص۵۰۲، ح ۳۱، تصحیح و تعلیق:علی اکبر الغفاری، محرم الحرام ۱۴۰۵ ۱۳۶۳ ش، موسسه نشر اسلامی.
پدر بزرگوارش، علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، از برجسته‌ترین علما و فقهای بزرگ زمان خود بود. در آن روزگار با آنکه عالمان و محدثان بسیاری در قم می‌زیستند، پرچم هدایت و مرجعیت فتوا بر دوش این بزرگوار (علی بن بابویه پدر شیخ صدوق) بوده است. شیخ صدوق بیش از بیست سال از دوران پر برکت حیات پدر را درک کرد و در این مدت از محضر پدر و سایر علمای قم کسب علم و حکمت نمود. او در سن ۲۲ یا ۲۳ سالگی بود که پدر بزرگوارش دار فانی را وداع کرد. از آن پس وظیفه سنگین نشر احادیث آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و هدایت امت به عهده وی قرار گرفت و دوران جدیدی از زندگی او آغاز گردید. [۶]
شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، ص۶، تحقیق علی اکبر غفاری، موسسه نشر اسلامی، محرم ۱۴۰۵.
[۷]
شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۸، تحقیق علی اکبر غفاری، چاپ دوم، موسسه نشر اسلامی.
۲ - شخصیت علمیشیخ صدوق از بزرگترین شخصیت‌های جهان اسلام و از برجسته‌ترین چهره‌های درخشان علم و فضیلت است. ایشان اگرچه در علوم مختلف اسلامی صفحات زرین بسیاری نگاشته، اما شخصیت فقهی ایشان چشمگیرتر است. او اول کسی بود که فقه را به شیوه‌ای غیر از فقه روایی با عبارات خود آورد و در جمع میان ادله و بررسی کتب و اصول چیره دست بود لذا وی از پایه‌گذاران فقه شیعه به شمارمی رود (ویژه نامه شیخ صدوق، نظری گذرا بر حیات فقهی شیخ صدوق، محسن کازرونی، مجله کتاب ماه دین). در علم رجال نیز کلامش حجت و منبع شناخت وثاقت و ضعف روات است. کتب حدیثی وی از معتبرترین منابع حدیثی ما به شمار آمده سهم زیادی را در دسته بندی روایات و جمع‌آوری آن بر عهده دارد. او که نزدیک به عصر ائمه (علیه‌السّلام) می‌زیست، با دیدن شبهات مردم در مساله غیبت و امام دوازدهم با تالیف کتاب‌های نفیس و با ارزش، خدمات شایسته‌ای در هدایت مردم ارائه نمود. همچنین در سفرهای بسیار خود، منشا خدمات بسیاری برای مسلمین بوده است. ۳ - سفرهای شیخ صدوقایشان با درخواست مردم ری برای اقامت به آنجا رفت. سپس به سمت مشهد مسافرت نمود و در بازگشت نیشابور را که یکی از مراکز تجمع اصحاب بود برای اقامتی کوتاه برگزید و از محضر بزرگانی چون عبدالواحد محمد بن عبدوس نیشابوری استفاده نمود. لذا وی را ملقب به شیخ مشایخ خراسان نمودند. سپس عازم بغداد گشت و پس از چندی به سفر خانه خدا رفت و در بازگشت کوفه را انتخاب نمود و در آنجا به جمع کردن احادیث کوفیین پرداخت. و در ادامه به همدان، بلخ، سمرقند و... رفت. سفرهای بسیار این بزرگوار با وجود مشقت‌های سفر آن زمان، به قصد گردآوری احادیث، اجازات و نشر معارف و عقاید حقه در دفاع از مکتب تشیع بود. او در همین سفرها از حدود ۲۶۰ نفر روایت کسب نمود و در یکی از همین سفرها به درخواست "شریف الدین ابوعبدالله المعروف" برای شناخت حلال و حرام و احکام کتاب گرانسنگ فقیه را نگاشت. [۸]
شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۸.
۴ - شخصیت شیخ از منظر بزرگانشیخ طوسی در معرفی شیخ صدوق می‌گوید: «او دانشمندی جلیل القدر و حافظ احادیث بود. از احوال رجال، کاملا آگاه و در سلسله احادیث، نقادی عالی مقام به شمار می‌آمد. بین بزرگان قم، از نظر حفظ احادیث و کثرت معلومات مانند نداشت و در حدود سیصد اثر تالیفی از خود به یادگار گذاشته است.» رجالی کبیر نجاشی، چنین می‌نویسد: «ابو جعفر (شیخ صدوق) ساکن ری، فقیه و چهره برجسته شیعه در خراسان است، او به بغداد نیز وارد شد و با این که در سن جوانی بود همه بزرگان شیعه از او استماع حدیث می‌کردند.» ۵ - اساتید وی۱. پدر بزرگوارش، علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی؛ ۲. محمد بن حسن بن احمد بن ولید؛ ۳. حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زید بن علی (علیه‌السّلام)؛ ۴. ابو الحسن محمد بن قاسم؛ ۵. ابو محمد قاسم بن محمد استرآبادی؛ ۶. ابو محمد عبدوس بن علی بن عباس گرگانی؛ ۷. محمد بن علی استرآبادی و... ۶ - شاگردان شیخ صدوق۱. برادرش حسین بن علی بن موسی بن بابویه قمی؛ ۲. شیخ مفید؛ ۳. ثقة الدین حسن بن حسین بن علی بن موسی بن بابویه، برادرزاده صدوق؛ ۴. علی بن احمد بن عباس، پدر شیخ نجاشی؛ ۵. ابو القاسم علی بن محمد بن علی خزاز؛ ۶. ابن غضائری، ابو عبدالله حسین بن عبید الله بن ابراهیم؛ ۷. شیخ ابو الحسن جعفر بن حسین حسکه قمی، استاد شیخ طوسی؛ ۸. شیخ ابو جعفر محمد بن احمد دوریستی، معاصر شیخ طوسی؛ ۹. ابو زکریا، محمد بن سلیمان حمرانی؛ ۱۰. شیخ ابو البرکات و بسیاری از بزرگان در بلاد مختلف. ۷ - تالیفات ویتالیفات فراوان و گوناگون وی در علوم و فنون مختلف اسلامی، هر کدام گوهری تابناک و گنجینه‌ای پایان ناپذیر است که هم اکنون نیز با گذشت بیش از یک هزار سال از تاریخ تالیف آنها، به جای فرسودگی و بی رونقی، روز به روز بر ارزش و اعتبار آن افزوده شده و جایگاهی بس رفیع و والا یافته‌اند و در صدر قفسه کتابخانه‌ها و در سینه فقها و دانشمندان جای دارند. از جمله تالیفات ایشان است: ۱. من لا یحضره الفقیه. ۲. مدینة العلم. ۳. کمال الدین و تمام النعمة. ۴. التوحید؛ ۵. الخصال. ۶. معانی الاخبار. ۷. عیون اخبار الرضا علیه السلام. ۸. الامالی. ۹. المقنع فی الفقه. ۱۰. الهدایة بالخیر. ۸ - وفاتاین عالم بزرگ و آخرین بازمانده خاندان صدوق، پس از عمری طولانی و پر برکت در سال ۳۸۱ هجری دیده از جهان فانی فرو بست و به سرای باقی شتافت و در نزدیکی عبدالعظیم حسنی مدفون است. [۱۲]
شیخ صدوق، محمد بن علی، الهدایه، مقدمه، مؤسسة الامام الهادی علیه‌السّلام، چاپ اول، رجب المرحب. ۱۴۱۸.
۹ - پانویس۱۰ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حیات علمی شیخ صدوق»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۰۱/۳۰. رده‌های این صفحه : تراجم | درگذشتگان سده 4 (قمری) | علمای ایرانی | علمای رجالی شیعه | علمای شیعه | علمای قرن چهارم | علمای قم | محدثین شیعه | مقالات پژوهه
|